آیه 76 سوره طه

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى (76)

جَنَّاتُ عَدْنٍ‌: بهشتهاى با اقامت. تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: جارى است از جلو يا زير منازل يا درختان نهرها. خالِدِينَ فِيها: در حالتى كه جاويد باشند در آن بهشتها. وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى‌: و آن جزا پاداش كسى است كه پاكيزه نمايد خود را از كفر و معاصى. يا آن ثواب مذكوره جزاء كسى است كه طلب تزكيه نمايد به اراده طاعات و عمل به آن از خيرات.

تنبيه: آيه شريفه مخصوص گردانيده ثواب مذكوره را به كسى كه تزكيه نمايد خود را؛ و تزكيه دو قسم است:

1- تزكيه قولى، كه شخص تزكيه نمايد خود را براى غير، و آن مذموم است، چنانچه فرموده‌ (فَلا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ) «1» و نهى از آن تأديب است به جهت قبح مدح انسانى نفس خود را عقلا و شرعا. و لذا فرموده‌اند (تزكيه المرء لنفسه لقبيحة). و از دانشمندى پرسيدند: چيست آن چيزى كه نيكو نيست از انسان اگرچه حق باشد؟ جواب گفت: مدح كردن شخص، نفس خود را.

«1» سوره نجم، آيه 32.

جلد 8 - صفحه 302

2- تزكيه فعلى، كه ممدوح است عقلا و شرعا و عرفا، و آيه فوق اشاره باشد، يعنى تطهير قلب از اخلاق ذميمه كه ناشى است از شره بطن و كلام و غضب و حسد و بخل و كبر و عجب و محبت دنيا و جاه، و پس از اين تزكيه حاصل شود صفا و نورانيت قلبى و تابش نمايد لمعان رحمت الهى، و نائل گردد به ثواب و نعم سبحانى. زهى سعادت انسانى كه در مقام تزكيه برآيد و اخلاق رذيله را به ملكات حميده بزدايد تا به موهبات سر افراز گردد.

فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسى‌ (67) قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى‌ (68) وَ أَلْقِ ما فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى‌ (69) فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسى‌ (70) قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى‌ (71)

قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى‌ ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الَّذِي فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ إِنَّما تَقْضِي هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا (72) إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللَّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌ (73) إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى‌ (74) وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى‌ (75) جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى (76)

ترجمه‌

پس احساس نمود در ضمير خود بيمى موسى‌

گفتيم مترس همانا توئى برتر

و بينداز آنچه در دست راست تو است فرو ميبرد آنچه را ساخته‌اند همانا آنچه را ساخته‌اند مكر ساحر است و رستگار نميشود ساحر هر جا كه آيد

پس بر وى افكنده شدند ساحران سجده كنندگان گفتند ايمان آورديم بپروردگار هارون و موسى‌

گفت آيا ايمان آورديد مر او را پيش از آنكه اذن دهم شما را همانا او هر آينه بزرگ شما است كه آموخت بشما سحر را پس هر آينه خواهم بريد البتّه دستهاى شما و پايهاى شما را بر خلاف يكديگر و هر آينه بردار كشم البتّه شما را بر تنه درخت خرما و هر آينه خواهيد دانست كه كدام يك از ما سخت‌تر است از جهت عذاب و پاينده‌تر

گفتند هرگز اختيار نخواهيم نمود تو را بر آنچه آمد ما را از معجزات آشكار و آنكس كه آفريد ما را پس حكم كن آنچه را تو حكم كننده‌ئى جز اين نيست كه حكم ميكنى در اين زندگانى دنيا

همانا ما ايمان آورديم بپروردگارمان تا بيامرزد براى ما گناهانمان را و آنچه را اكراه نمودى تو ما را بر آن از سحر و خدا بهتر است و پاينده‌تر

محقّق است كه كسيكه بيايد نزد پروردگارش با آنكه باشد گناهكار پس همانا مر او را است جهنّم كه نه ميميرد در آن و نه زندگانى ميكند

و كسيكه بيايد نزد او با آنكه مؤمن باشد كه بتحقيق بجا آورده باشد كارهاى شايسته را پس آنگروه براى ايشان است مقامات عاليه،

بهشتهاى اقامت دائمى كه ميرود از زير آنها نهرها كه جاودانيانند در آن و آن پاداش كسى است كه پاك باشد..

جلد 3 صفحه 515

تفسير

پس از آنكه ساحران عصاها و ريسمانهاى خودشان را انداختند و در نظر حضرت موسى براى سحرى كه كرده بودند نمودار شد كه آنها راه ميروند مختصر ترسى در دل آنحضرت جاى گير شد براى آنكه مبادا آنها غالب شوند و دين حقّ ثابت نشود و مردم در ضلالت و گمراهى بمانند چنانچه در نهج البلاغه باين معنى اشاره شده است لذا خداوند صريحا او را نهى فرمود از آنكه بترسد و خطاب را بضمير انت تكرار فرمود براى تأكيد با آنكه كلام بحرف تأكيد مؤكّد بود و تصريح بغلبه او فرمود و در احتجاج از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه وقتى موسى ترسيد متوسل بمحمد و آل محمد عليهم السلام شد و امان طلبيد پس از آن خطاب رسيد نترس همانا البتّه تو غالبى و بينداز عصاى خود را مى‌بلعد بقدرت خدا آنچه را كه ساخته و پرداخته نمودند و تلقّف برفع و تشديد نيز قرائت شده است و فرمود همانا آنچه ساخته و پرداخته نموده‌اند بكيد و مكر و حيله ساحر درست شده و ساحر هر جا باشد و هر كار كند خير نمى‌بيند و بمراد نميرسد و عاقبت رسوا خواهد شد و موسى عليه السّلام اطاعت نمود و انداخت و بلعيد تمام مصنوعات آنها را و ساحرها يقين كردند كه كار آنحضرت سحر نيست و معجزه الهيه است لذا همگى برو بزمين افتادند و براى عظمت اين امر در نظرشان و قبول توبه از اعمالشان سجده كردند براى خضوع در پيشگاه الهى و گفتند ايمان آورديم ما بپروردگار هارون و موسى عليه السّلام و اعراض نموديم از فرعون و فرعونيان و فرعون آنها را معاتب قرار داد و گفت ايمان آورديد و متابعت نموديد موسى را پيش از آنكه من بشما اجازه دهم كه ايمان بياوريد همانا او هر آينه بزرگ و اعلم و استاد شما است كه بشما سحر آموخته و با يكديگر قبلا مواضعه و سازش كرده بوديد در اين امر كه او غالب و شما مغلوب شويد و فورا ايمان بياوريد اكنون من شما را مجازات ميكنم باين كيفيّت كه دست راست و پاى چپ شما را مى‌برم و شما را مى‌آويزم بر تنه درخت خرما كه در مرئى و منظر مردم جان دهيد و موجب عبرت خلق شويد و بدانيد كه كدام يك از من و موسى يا خداى او عذابش شديدتر و با دوام‌تر است گفته‌اند از فرط غرور و جهل تصوّر ميكرد كسى بدون اجازه او نبايد دينى را اختيار نمايد و آنها در جواب گفتند هرگز اختيار نمى‌كنيم رضاى‌

جلد 3 صفحه 516

تو را بر دين حقّ كه ثابت شد از براى ما بمعجزات باهرات و بر آن خداوندى كه خلق فرمود ما را يا قسم بآنخداوندى كه آفريد ما را پس حكم كن آنچه دلت ميخواهد هر حكمى بكنى در اين دنيا ميكنى كه ميگذرد و آخرت باقى براى ما بهتر است ما ايمان بخدا آورديم تا از گناهانمان بگذرد و ما را بر سحرى كه در مقام معارضه با حضرت موسى كرديم باصرار تو مؤاخذه ننمايد و پاداش الهى بهتر و عذابش باقى‌تر است در جوامع روايت نموده كه سحره بفرعون گفتند موسى را وقتى در خواب است بما نشان بده پس يافتند او را در خواب با آنكه عصا حراست او را مينمود و گفتند اين ساحر نيست چون ساحر وقتى بخوابد سحرش باطل ميشود ولى فرعون بخرجش نرفت و آنها را وادار بمعارضه نمود و كسيكه بحال كفر و عصيان بميرد جهنّم از آن او است كه نه ميميرد در آن تا راحت شود و نه زندگانى راحتى ميكند كه بهتر از مردن باشد و بنظر حقير محتمل است مراد آن باشد كه نه ميميرد و نه زنده ميباشد يعنى هميشه مشغول جان كندن است و كسانيكه در پيشگاه الهى حاضر شوند با آنكه اهل ايمان و اعمال صالحه باشند داراى منازل رفيعه‌اى خواهند بود كه آنها بهشتهاى دائمى داراى نهرهاى جارى است كه هميشه در آنها خواهند بود و آن پاداش كسانى است كه پاك شدند از چرك كفر و عصيان بتوبه و سه آيه اخيره محتمل است جزء كلام سحره باشد كه خداوند نقل فرموده و محتمل است ابتداء كلام الهى باشد و كلمه على جمع عليا است كه آن مؤنّث اعلى ميباشد ..

جَنّات‌ُ عَدن‌ٍ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين‌َ فِيها وَ ذلِك‌َ جَزاءُ مَن‌ تَزَكّي‌ (76)

‌آن‌ درجات‌ اعلي‌ ‌در‌ جنّات‌ عدن‌ ‌است‌ ‌که‌ جاري‌ ميشود ‌از‌ پاي‌ قصرهاي‌ ‌آنها‌ نهرهايي‌ و هميشه‌ ‌در‌ ‌آن‌ جنّات‌ مخلّد و باقي‌ هستند و اينست‌ جزاء كسي‌ ‌که‌ تزكيه نفس‌ كرده‌ ‌باشد‌.

(جَنّات‌ُ عَدن‌ٍ) جنّت‌ بمعني‌ بستان‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ كثرت‌ اشجار سربهم‌ آورده‌ ‌که‌ تمام‌ صفحه زمين‌ ‌را‌ سايه‌ انداخته‌، عدن‌ بمعني‌ اقامه‌ ‌است‌ و لذا جواهرات‌ و فلزات‌ ‌را‌ معادن‌ ميگويند:

و ‌در‌ حديث‌ دارد

(النّاس‌ معادن‌ كمعادن‌ الذهب‌ و الفضّة)

و جنّات‌ عدن‌ يكي‌ ‌از‌ جنّات‌ ثمانيه‌ ‌است‌.

(تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ) ‌يعني‌ ‌از‌ پاي‌ قصرها، چنانچه‌ فرعون‌ ‌گفت‌:

(هذِه‌ِ الأَنهارُ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِي‌) و انهار بهشت‌ بسيار ‌است‌ كوثر سلسبيل‌ أنهار ‌من‌ عسل‌ مصفّي‌ و أنهار ‌من‌ لبن‌ ‌لم‌ يتغيّر طعمه‌ و أنهار ‌من‌ خمر لذّة للشاربين‌ و أنهار ‌من‌ ماء ‌غير‌ آسن‌ رزقنا اللّه‌ و ايّاكم‌ بحمد و آله‌ ‌صلي‌ اللّه‌ ‌عليهم‌.

(خالِدِين‌َ فِيها) مسئله خلود ‌از‌ ضروريات‌ دين‌ و نصوص‌ قرآني‌ و اخبار متواتره‌ ‌است‌.

شخصي‌ ‌بود‌ ‌از‌ فلاسفه‌ منكر خلود ‌بود‌ و استدلال‌ ميكرد باين‌ آيه شريفه ‌در‌ سوره هود آيه 109 و 110 ‌در‌ حق‌ّ اهل‌ نار و اهل‌ جنّت‌ (خالِدِين‌َ فِيها ما دامَت‌ِ السَّماوات‌ُ وَ الأَرض‌ُ إِلّا ما شاءَ رَبُّك‌َ) و مدّعي‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مقيّد مطلقات‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ ساير آيات‌ ‌است‌، لكن‌ غافل‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ تصريحاتي‌ ‌در‌ قرآن‌ هست‌ ‌بر‌ دوام‌ خلود ‌که‌ قابل‌ تقييد نيست‌ بعلاوه‌ مثبتين‌ تنافي‌ ندارند ‌تا‌ احتياج‌ بتقييد داشته‌ ‌باشد‌.

و ثالثا كلمه ‌ما دامت‌ السموات‌ و الارض‌ كنايه ‌از‌ دوام‌ ‌است‌.

جلد 13 - صفحه 68

(وَ ذلِك‌َ جَزاءُ مَن‌ تَزَكّي‌) تزكيه‌ مراتبي‌ و اقسامي‌ دارد، تزكيه روح‌ ‌از‌ عقايد فاسده‌ و مذاهب‌ باطله‌، تزكيه نفس‌ ‌از‌ اخلاق‌ رذيله‌ و صفات‌ خبيثه‌، تزكيه فعل‌ ‌از‌ اعمال‌ سيّئه‌ و معاصي‌ الهيّه‌، تزكيه بدن‌ ‌از‌ احداث‌ و اخباث‌، تزكيه لباس‌ ‌از‌ انجاس‌ و بالجمله‌ تمام‌ اعضاء و جوارح‌ بايد مزكّي‌ ‌باشد‌.

]

(آیه 76)- «باغهای جاویدان بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، و جاودانه در آن خواهند ماند» (جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

«و این است پاداش کسی که (با ایمان و اطاعت پروردگار) خود را پاک و پاکیزه کند» (وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی).

و این ساحران چه خوب خود را پاکیزه ساختند. هنگامی که تصمیم گرفتند، حق را پذیرا شوند و در راه آن عاشقانه ایستادگی کنند و به گفته مفسر بزرگ مرحوم طبرسی، «صبحگاهان کافر بودند و ساحر، اما شامگاهان شهیدان نیکو کار راه حق»!